مشکلات رفتاری کودک می‌تواند والدین و معلمان را دچار مشکل کند. در این مقاله راه‌های جلوگیری از رفتار نامطلوب در کودکان را می‌آموزیم.

با تغییرات دوره سنی کودکان والدین ممکن است با رفتارهایی از کودک روبرو شوند که مورد قبول آنها نباشد و باعث اختلال در کارهای روزمره شود یا حتی کودک و خانواده را در معرض خطر قرار دهد.

روش های مثبت و منفی در کاهش رفتار نامطلوب

رفتارهای نامطلوب را از دو راه می توان کاهش داد:

1- جانشین ساختن رفتارهای مطلوب به جای رفتارهای نامطلوب و در نتیجه کاهش دادن غیر مستقیم رفتارهای نامطلوب;

2- کاهش دادن مستقیم رفتارهای نامطلوب.

روشهای مثبت کاهش رفتار نامطلوب

1- تقویت رفتارهای مطلوبی که به دفعات کم انجام می گیرد: گاهی اوقات نامطلوب بودن رفتار کودک یا بزرگ سال ممکن ست بدین خاطر باشد که آن رفتار را کودک خیلی زیاد و بیش از حد انجام می دهد. مثلا کودکی در خانه یا در کلاس (در بحث های گروهی) زیاد حرف می زند و فرصت صحبت کردن را از دیگران می گیرد. رفتار مطلوب در این جا این است که این کودک کم تر و به نوبت حرف بزند. براساس این روش ما باید به کودک بگوییم اگر در مدت دو ساعت فقط پنج بار و هر بار فقط یک دقیقه صحبت کنی، جایزه می گیری یا می توانی به تماشای برنامه تلویزیونی مورد علاقه ات بپردازی. بدین وسیله این مقدار حرف زدن او را تقویت می کنیم نه بیش تر از آن را. البته ذکر این نکته ضروری است که ما در صدد خاموش کردن کودک نیستیم بلکه می خواهیم میزان صحبت کردن او را کنترل کنیم که هم به موقع حرف بزند و هم فرصت دیگران را ضایع نکند.

2- تقویت رفتارهای مطلوب دیگر: در این روش همه رفتارهای مطلوب کودک تقویت می شود به جز رفتاری که نامطلوب تشخیص داده شده است. برای اجرای این روش موارد زیر را به کار می بریم:

الف – کودک را برای انجام ندادن رفتار نامطلوب برای یک مدت زمان معینی تقویت می کنیم; مثلا به او می گوییم اگر با برادرت دعوا نکردی یا اگر خواهرت را اذیت نکردی، بعد از ظهر تو را به پارک می برم.

ب – تقسیم مدت زمان معینی به فواصل کوچک تر: در این روش کاهش رفتار نامطلوب به تدریج انجام می گیرد لذا عملی تر و معقول تر به نظر می رسد. مثلا یک روز را به تعداد ساعات آن تقسیم می کنیم سپس از کودک می خواهیم که اگر در هر یک ساعت رفتار خودش را کنترل کند و آن عمل نامطلوب را انجام ندهد، جایزه خواهد گرفت. در این جا کودک برای این که پاداش های بیش تری بگیرد، سعی می کند تا بیش تر خودش را کنترل کند.

ج – جنبه های مثبت رفتار کودک را تقویت می کنیم تا بقیه رفتارش را نیز تصحیح کند. مثلا کودکی که تکلیف مدرسه اش را بد خط می نویسد به تکلیف او نگاه می کنیم هرجا یک کلمه یا جمله ای را خوش خط نوشته بود زیر آن خط می کشیم. بدین وسیله او را مورد تشویق قرار می دهیم. یا اگر کودکی برادر کوچکش را اذیت می کند ولی گاهی اوقات نیز کمک هایی به او می کند، ما همین رفتارهای مثبت را سریعا تشویق می کنیم و رفتارهای نامطلوب او را نادیده می گیریم. (البته در صورتی که رفتارهای نامطلوب او خطرناک باشد، باید جلوگیری کنیم.)مانندهمان شیوه که حضرت عیسی علیه السلام برای تربیت حواریون انجام می داد; «ایشان روزی در یک مسیری عبور می کردند با یک لاشه بز که متعفن نیز شده بود برخورد کردند همه حواریون بینی و دهان خود را گرفتند و گفتند عجب بوی بدی می دهد ولی حضرت عیسی علیه السلام فرمودند به! این بز چه دندان های سفیدی دارد.» ⁽⁴⁾ بنابراین یکی از شیوه های تربیتی که بزرگان دین هم از آن استفاده می کنند و در روان شناسی تربیتی نیز روی آن تاکید می شود آن است که جنبه های مثبت را تقویت کنیم تا کودک خود بر اثر تشویق رفتارهای مطلوبش در صدد اصلاح رفتارهای نامطلوب برآید.

3- تقویت رفتار مغایر با رفتار نامطلوب: در این روش هر رفتاری که با رفتار نامطلوب، ناهمساز و مغایر است تقویت می شود. مثلا برای از بین بردن رفتار نامطلوب کودکی که گوشه گیر و منزوی است و با هم سالان خود بازی نمی کند، باید هرگونه فعالیت گروهی و آمیزش با سایر کودکان رادر او تقویت کنیم، تا تمایل بیش تری به شرکت در فعالیت های گروهی پیدا کند. طبیعی است وقتی کودک وارد کوچک ترین فعالیت گروهی می شود، دیگر منزوی و گوشه گیر نیست. به عبارت دیگر انسان در یک زمان واحد نمی تواند دو رفتار متضاد را انجام دهد، یعنی هم گوشه گیر باشد و هم با بچه ها بازی کند. در چنین روشی علاوه بر این که رفتار نامطلوب کاهش پیدامی کند،رفتارهای مطلوب افزایش می یابد و جایگزین رفتارهای نامطلوب می شود.

4- سیری یا اشباع: گاهی اوقات باید آن قدر یک تقویت کننده را به کار ببریم که اثر خودش رااز دست بدهد. مثلا کسی که گرسنه است و یک حالت ولع برای خوردن غذا دارد، وقتی به اندازه کافی به او غذا داده شود دیگر آن غذا برای او جاذبه ای نخواهد داشت مگر این که در نوبت دیگری دوباره گرسنه شود. یک کودک نیزممکن است نسبت به اسباب بازی های خودش زیاد حساسیت نشان داده و حتی اسباب بازی بچه های دیگر را هم برای خودش بخواهد و همه را احتکار کند. چون احتکار اسباب بازی یک رفتار نامطلوب است و ما می خواهیم رفتار کودک تعدیل شود، می توانیم با استفاده از این روش برای مدتی آن قدر اسباب بازی از خودش و دیگران جلوی او بریزیم تا اشباع شود به گونه ای که وقتی دوباره برای او اسباب بازی می بریم آن ها را از خودش دور کند. در واقع با این کار، کودک از بازی با اسباب بازی اشباع شده به طوری که از این به بعد اسباب بازی ها را بین خود و هم سالانش تقسیم می کند و رفتار او عادی می شود.

روش های منفی کاهش رفتار نامطلوب

قبل از بیان روش های منفی، ذکر این نکته ضروری است که چون روش های منفی خاصیت انزجاری و آزاردهنده و جنبه تنبیهی دارند، ممکن است عوارض ناخوشایندی را نیز به دنبال داشته باشند. لذا تا آن جایی که امکان به کارگیری روش های مثبت وجود دارد باید از روش های منفی برای کاهش رفتار نامطلوب خودداری نموده و فقط در هنگام ضرورت، آن هم با احتیاط کامل از این روش استفاده کرد.

1- خاموشی: خاموشی به فرآیندی گفته می شود که در آن وقوع رفتار بدون تقویت می ماند و تکرار بدون تقویت یک رفتار سرانجام منجر به توقف کامل آن رفتار می شود. ⁽⁵⁾ برای مثال معلم در کلاس درس سؤالی را طرح می کند، یکی از بچه ها بلند می شود و با سر و صدای زیاد می گوید: من بلدم، من بلدم. معلم بدون توجه به آن دانش آموز جواب سؤال را از دانش آموز دیگری که دستش را بلند کرده و آرام سرجایش نشسته می خواهد که توضیح دهد. در این جا بی توجهی معلم به دانش آموز شلوغ و پرسیدن سؤال از دانش آموز مؤدب، باعث خاموشی رفتار دانش آموز شلوغ می شود، در صورتی که اگر معلم عکس العمل دیگری نشان داده بود و با صدای بلند به آن دانش آموز شلوغ گفته بود: سر جایت بنشین و حرف نزن، اثر معکوس داشت. همین کار را می توان در خانه نیز انجام داد و رفتار نامطلوب کودکان را خاموش کرد.

2- محروم کردن: بسیاری اوقات می توان با محروم کردن کودک از تقویت کننده هایی که برای او خیلی مهم است، رفتار او را کنترل کرد; مثل دیدن برنامه کارتن یا برنامه کودک یا بازی فوتبال.

مثلا برای حذف رفتار کودکی که عادت به مکیدن انگشت خود دارد، می توانیم هنگامی که او مشغول تماشای برنامه کودک تلویزیون است، هر وقت دستش را به طرف دهانش برد، تلویزیون را خاموش و هنگامی که دستش را بیرون آورد، دوباره تلویزیون را روشن کنیم.یا معلم ورزش، دانش آموزی را که در بازی رفتار خلاف انجام می دهد، برای مدتی از بازی محروم کند. این روش را داوران مسابقات ورزشی درمورد ورزشکاران متخلف انجام می دهند و با این کار تا حدود زیادی از تخلفات دیگر بازیکنان و خود این بازیکن خاطی جلوگیری می کنند.

3- جبران کردن: در این روش وقتی فرد مرتکب رفتار نامطلوبی می شود، او را وادار می سازند تا آن عمل خلاف را جبران یا اصلاح کند. زیرا هدف این روش آن است که فرد مسؤولیت عمل خودش را بپذیرد. طبیعی است هنگامی که فرد احساس مسؤولیت نسبت به عمل خود نماید، رفتار خودش را بیش تر کنترل خواهد کرد. مثلا کودکی که خانه یا کلاس را با ریختن خرده کاغذ یا چیزهای دیگر کثیف می کند، والدین یا معلم باید او را وادار کنند تا خرده کاغذهایی را که کف اتاق ریخته جمع کند و حتی بعضی اوقات از شخص خاطی خواسته می شود علاوه بر جبران عمل خلاف خود، به انجام اعمال اضافی نیز بپردازد. مثلا از کودکی که به یکی از هم کلاسی های خود یا به یکی از اعضای خانه توهین کرده، خواسته می شود که از همه هم کلاسی های خود و اعضای خانه عذرخواهی کند.

جلوگیری از رفتار نامطلوب

در زمینه تربیت کودک، هنگامی که از کودک رفتار نامطلوبی را می‌بینیم، بهتر است در ابتدا با کودک درباره مشکل صحبت کرده، بعد هدف زمانی تعیین کنیم. پس از آن برای انجام هر رفتار درست امتیازی در نظر بگیریم. معلم یا والدین باید با همکاری کودک مشکلی را که باید حل کرد، شناسایی کنند. بعد از آن اطلاعاتی را جمع‌آوری کنند تا میزان رفتار غیرمطلوب را مشخص کند. همراه با کودک هدف‌هایی را که برای هر دو پذیرفتنی است، تعیین کنند. تکنیک‌ها و روش‌های کار بر روی رفتار کودک را انتخاب کنند. برای دستیابی به هدف برنامه‌ریزی کنند و اگر معلوم شد که تکنیک‌ها اثربخش نیستند، آنها را تغییر دهند.

یکی از این تکنیک‌ها که روانشناسان آن را توصیه می‌کنند، بستن قراردادهای توافقی است. اگر کودکان نیز بتوانند در تنظیم شرایط قراردادها مشارکت داشته باشند، بهتر است. قرارداد باید به زبان ساده و قابل فهم نوشته شود. هدف‌ها باید کاملاً روشن و تا جای ممکن قابل دستیابی باشند. وقتی رفتار هدف مشخص شد، با هر پیشرفتی کودک باید بلافاصله تقویت دریافت کند و پاداش‌های در دسترس و بدون هزینه که با سطح رشد کودک مناسب باشند، انتخاب شوند. مورد انتخاب شده باید در نظر کودک تقویت‌کننده باشد. مثل نفر اول در صف بودن، انجام یک تکلیف دلخواه در کلاس، کمک کردن به دانش‌آموزان و معلمی کردن برای همکلاسی‌ها.

عکس‌العمل دیگری که والدین می‌توانند به رفتارهای خطا نشان دهند، استفاده از روش خاموشی است. به این صورت که اگر به رفتارى كه شخص از خود بروز می‌دهد توجه نكنيم و آن را مورد تقويت قرار ندهيم، آن رفتار خاموش شده و احتمال تكرار آن كم می‌‏شود. مثلاً اگر والدين به كودكى كه بی‌اجازه صحبت می‌كند و مرتب حرف ديگران را قطع می‌كند، توجهى نکنند، كم‌كم اين رفتار خاموش می‌شود. اگر بخواهيم از اين روش براى كاهش رفتار نامطلوب استفاده كنيم، بايد به این نكته توجه كنيم که رفتارى كه شخص انجام می‌دهد، ضرر و زيان جسمانى و روانى نداشته باشد. اگر خطرى فرد را تهديد می‌کند، استفاده از روش خاموشى جايز نيست. مثلاً فرض كنيم كودک می‌خواهد ميخى را درون پريز برق كند، در اينجا بايد فوراً جلوى او را گرفت.

برای بعضی از رفتارهای نامطلوب بايد اجازه دهيم رفتارها تكرار شود و حتى به اجبار ادامه پيدا كند تا کودک از آن بيزار شود. البته همان طور که گفته شد، به شرطى كه آن رفتار براى فرد و ديگران ضرر و زيانى نداشته باشد. اگر رفتار مدت زيادى انجام شود، کودک خسته، بيزار و دلزده و از آن كار متنفر می‌شود.

در انجام هر کدام از تکنیک‌ها موقعیت باید به طور کامل بررسی شود و در مورد استفاده از تکنیک انتخاب شده و تأثیر آن اطمینان داشته باشیم. به نوع رفتار به خوبی توجه کنیم و برای رفتارهای بی‌اهمیت تنبیه یا تشویق‌های بزرگ انجام ندهیم و بالعکس اگر رفتار کودک مخرب و پرتکرار بود، تنبیه و تشویق‌های بی‌اهمیت را اجرا نکنیم. توجه به مقطع سنی کودک ضروری است. باید مسائلی را در نظر بگیریم که برای سن کودک مناسب باشند. جایزه‌ها و پاداش‌ها باید برای کودک جذابیت داشته باشند و اگر از ابزاری استفاده شود که برای کودک اهمیتی نداشته باشد، تأثیر روش اجرا شده کم رنگ می‌شود.

به وسیله روش‌های مثبت و منفی هدفمند می‌توانیم رفتارهای نامطلوب کودک را کاهش دهیم. در اجرای تکنیک‌ها توجه به روحیه و مقطع سنی کودک ضروری است.